معرفی فیلترینگ و انواع آن

فیلترینگ چیست؟

سانسور اینترنت در ایران که تحت نام فیلترینگ اینترنت در ایران نیز شناخته می‌شود، به مجموعه‌ای از اقدامات برای اعمال سانسور، محدودیت و نظارت سازمان‌یافته و هدف‌دار بر دسترسی به محتوای وبگاه‌ها و استفاده از خدمات اینترنتی برای کاربران ایرانی است. سانسور اینترنت در ایران از گذشته رو به افزایش بوده و در چند سال ابتدایی قرن ۲۱ میلادی، ایران موج بزرگی را در استفاده از اینترنت تجربه کرد. در ۲۰۱۸ میلادی، ایران نرخ تقریبی نفوذ اینترنت بین ۶۴٪ الی ۶۹٫۱٪ را برای جمعیتی تقریباً ۸۲ میلیون نفره داشته‌است. پس از سانسور یوتیوب در ایران،  سرویس اشتراک ویدئو آپارات در ایران بنیان‌گذاری شد.  اما در آبان ۹۹ به دلیل فعالیت یکی از کاربران در آپارات، مدیرعامل آن به ۱۰ سال زندان محکوم شد. همچنین در سال ۱۳۹۹ سایت کوتاه‌کننده لینک بیت‌لی (Bitly) فیلتر شد.

فیلترینگ در ایران بر اساس قوانین مصوب در شورای عالی فضای مجازی و مجلس شورای اسلامی اعمال می‌گردد. روند فیلترینگ و مسدودسازی به درستی مشخص نیست و سیاست‌های آن غیرشفاف است. یکی از مشاوران قوهٔ قضائیه ایران تعداد وبگاه‌های فیلتر شده تا آبان ۸۷ را پنج میلیون برشمرد.  این در حالی است که اغلب مسئولین و وزیران کشور در شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده در ایران حساب کاربری دارند و برای ایرانیان و جهانیان عملکرد خود را تشریح می‌کنند. این موضوع باعث شده که اغلب مردم ایران نگاه نسبتاً بدی نسبت به امر فیلترینگ داشته باشند که اگر برای آنها مجاز است چرا برای دیگر افراد مجاز نیست. به این دلیل حتی با فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی نظیر فِیس‌بوک و توییتر، ایرانیان حضور خود را برای ارتباط با جهانیان و مسئولین کشور خودشان در فِیس‌بوک و توییتر ادامه دادند.  فیلترینگ هیچگاه در ایران متوقف نشده و در تمام دولت‌ها اجرا شده‌است. ایران به همراه چین، سوریه، بحرین و ویتنام پنج کشور دشمن اینترنت نام گرفته‌اند. همچنین در طی اعتراضات آبان ۹۸، حکومت به‌طور بی‌سابقه ای، چندین روز قطع کردن اینترنت را اعمال کرد.

انواع فیلتـرینگ

فیلتـرینگ ازطریق DNS

سرویس DNS نام هر دامنه (Domain) را به IP آدرس متناظرش ترجمه می‌کند. آدرس سروری که سرویس DNS را ارائه می‌دهد، به طور اتوماتیک و در هنگام برقراری اتصال به اینترنت از طریق ISP در اختیار کامپیوتر شما گذاشته می‌شود. اگر این سرور DNS، سانسور کننده باشد، کلیه درخواست‌ها برای سایت‌های غیرمجاز را بی پاسخ می‌گذارد.

فیلتـرینگ به وسیلهٔ پروکسی

در این روش ISP دسترسی مستقیم به اینترنت را محدود کرده و شما را ملزم به استفاده از پروکسی می‌کند. باید در تنظیمات مرورگر، آدرس پروکسی سروری را که ISP داده را وارد کنید. کلیهٔ درخواست‌ها به پروکسی فرستاده می‌شود و در صورت مجاز بودن درخواست، پروکسی آن را از اینترنت گرفته و برایتان ارسال می‌کند.

فیلتـرکردن به کمک مسیریاب ها

در قسمت انتهایی شبکه (Gateway)، مسیریاب طوری تنظیم می‌شود که ترافیک خروجی شبکه را به سمت یک سیستم خاص(!) منحرف کند؛ کلیهٔ درخواست‌ها از این سیستم عبور داده می‌شوند و در صورت وجود سایت‌های غیر مجاز، جریان اطلاعات بلوک می‌شود.

فیلتـرینگ به کمک سانسورافزارها

این نرم‌افزارها بیشتر در منزل (برای کنترل والدین بر فرزندان)، مدارس و دانشگاهها استفاده می‌شوند و در حقیقت نوعی فیلترینگ سفارشی هستند که در کشورهای مثل آمریکا به کار گرفته می شوند. مانند : Net Nanny، Cyber sitter، Cyber portal

فیلتـرینگ به کمک مسدود کردن پورتها

پورتها مانند درهایی هستند که سرور از طریق آنها سرویس هایش را ارائه میدهد. اگر پورتی بلوک شود، تمام سرویس‌هایی که از طریق آن پورت ارائه می‌گردد، غیر قابل دسترس می‌باشد. بیشتر پورتهای ۸۰، ۳۱۲۸، ۸۰۸۰ مسدود می‌شوند، زیرا پورت‌های متداول برای پروکسیها هستند.

لیست سیاه و لیست سفید
لیست سیاه: شامل آدرس مجموعه سایت‌هایی است که دسترسی به آن‌ها مجاز نمی‌باشد. گاهی هم از کلمات کلیدی استفاده می‌شود به طوری که اگر در سایت مورد درخواست این کلمات وجود داشته باشد، بلوک می‌شود.
لیست سفید: شامل آدرس مجموعه سایت‌هایی است که دسترسی به آنها مجاز می‌باشد. در سازمان‌هایی استفاده می‌شود که می‌خواهند کارمندانشان فقط به تعداد معدودی سایت دسترسی داشته باشند.

فیلتـرینگ معکوس
این نوع فیلتـرینگ در مقصد انجام می‌شود. سرور شرکت ارائه دهندهٔ خدمات، قبل از ارائهٔ هر گونه سرویسی، ابتدا IP مشتری را چک می‌کند و در صورتی که متعلق به یک کشور تحریم شده باشد، از ارائهٔ سرویس سرباز می‌زند.

چطور یک سایت فیلتر می شود؟

احتمالا برای شما هم پیش آمده که وقتی آدرس یک سایت را در مرورگر خود وارد می کنید با صفحه ای مواجه می شوید که در آن نوشته شده «این سایت فیلتر شده است!». خب، حالا می خواهیم بدانیم که چطور این اتفاق می افتد و اصلا چطور یک سایت فیلتر می شود. علاوه بر مراحل حقوقی و قانونی فیلترینگ سایت ها که توسط کارگروه مربوطه انجام می شود و در نهایت آدرس سایت و صفحه ای از آن در لیست سیاه فیلترینگ قرار می گیرد مراحل سیستمی نیز وجود دارد که در ادامه بیان خواهیم کرد. پس از این که شما آدرس یک صفحه را در مرورگر وارد می کنید. رایانه شما درخواستی ارسال می کند. این درخواست ابتدا به شرکت خدمات دهنده اینترنت (ISP) ارسال می شود و از آنجا به شبکه محلی ارسال می‌شود. پیش از آن که درخواست شما از شبکه محلی به سروری وب سایت مورد نظر شما ارسال شود توسط سیستم فیلتر کننده بررسی می‌گردد. سیستم فیلترینگ دارای بانک اطلاعاتی یا لیست سیاهی حاوی وب سایت های فیلترشده می باشد که تمام درخواست های اینترنتی با IP های ایران با این لیست چک می شوند.

این لیست از سه جزء دامنه (Domain Address)، آدرس آ‌ی‌پی (IP Address) و کلمات کلیدی (Keywords) را دارد که درخواست شما در این لیست جستجو می شود. اگر هیچ یک از کلمات و آدرس‌های موجود در لیست سیاه در درخواست شما وجود نداشته باشد، این درخواست به سرور هدف ارسال می شود و نتیجه آن به شما نمایش داده می شود. اما اگر درخواست شما در این لیست وجود داشته باشد درخواست شما به سرور سایت مورد نظر ارسال نمی شود و به جای آن شما به سایت «پیوندها» گسیل خواهید شد. در این میان دو مفهوم لیست سیاه و لیست سفید وجود دارد. لیست سیاه حاوی آدرس سایت هایی می باشد که غیرمجاز شناخته شده و فیلتر شده اند. در این لیست بعضا کلمات کلیدی هم وجود دارد که استفاده از آنها در درخواست ها ممنوع است بطوری که اگر در سایتی این کلمات وجود داشته باشد فیلتر می‌شود. مفهوم دیگر لیست سفید است که به سایت هایی گفته می شود که دسترسی به آنها مجاز می باشد. در بحث مورد نظر ما سایت هایی که در لیست سیاه نباشند در لیست سفید خواهند بود.

مزایا و معایب فیلترینگ

پس از آگاهی از نوع و روش فیلتر کردن سایتها لازم است در خصوص فواید و مضرات فیلترینگ نیز کمی بدانید. در ادامه مزایا و معایب فیلتر کردن سایت ها و خدمات اینترنتی را بیان خواهیم کرد. برخی از مزایای فیلترینگ عبارتند از:
•    جلوگیری از افزایش فساد اخلاقی در جامعه
•    حفظ تدین کاربران و کاهش سستی ایمان در جامعه
•    پیشگیری از کلاهبرداری‌های کلان اینترنتی
•    حفظ و جلوگیری از قبح زدایی رسانه ای
•    جلوگیری از انتشار گسترش اطلاعات نادرست و مغرضانه

اما در کنار مزایا برخی معایب نیز برای فیلترینگ ذکر شده است. برخی از معایب فیلترینگ عبارتند از:

•    کاهش سرعت اینترنت و ارائه خدمات و اتلاف وقت کاربران
•    ایجاد ضعف در حوزهٔ فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک
•    از بین رفتن وجه عمومی کشور در دنیا
•    مسدود شدن برخی سایت های علمی همچون پزشکی
•    صرف هزینه و وقت از جانب حکومت
فیلترینگ مزایای فراوانی دارد که هیچ کس منکر آن نیست. در عین حال معایبی دارد که با استفاده از روشهای درست و اصولی فیلترینگ امکان کاهش این معایب وجود دارد. به عنوان مثال مسدود شدن سایت های علمی در حال حاضر به خاطر غیرهوشمند بودن فیلترینگ رخ می دهد. در حالی که اگر از فیلترینگ هوشمند استفاده شود دیگر چنین موضوعی وجود نخواهد داشت.

فیلترینگ معکوس چیست؟

نوع دیگر فیلترینگ، فیلترینگ در مقصد است. به این صورت که پس از ارسال درخواست و رسیدن آن به هدف و مقصد عملیات بلاک کردن انجام می شود. سرور شرکت ارائه دهندهٔ خدمات وب یا همان سرور وب سایت، قبل از ارائه هر گونه سرویسی، ابتدا IP کاربر یا همان بازدیدکننده را چک می‌کند و در صورتی که متعلق به یک کشور خاصی باشد از ارائهٔ سرویس به این کاربر امتناع می کند. البته باید گفت که این روش نه از سوی دولت و کشور کاربر بلکه از جانب سرویس دهنده و وب سایت انجام می شود.
به عنوان مثال همچون برخی سایت های خارجی که به خاطر تحریم از ارائه خدمات به آی پی های ایرانی خودداری می کنند. برخی کاربران برای حل این مشکل از پروکسی یا VPN استفاده می کنند تا با تغییر آی پی خود از خدمات وب سایت مورد نظر بهره مند شوند.

فیلترینگ هوشمند چیست؟

یکی از بحث های اصلی سر فیلترینگ در کشور «فیلترینگ هوشمند» می باشد که ماهیت آن نیز تا حدودی از نامش مشخص است. اما لازم است دقیق تر در مورد این موضوع توضیح داده شود تا به طور دقیق مشخص شود که فیلترینگ هوشمند چه هدفی را دنبال می کند. در روش فعلی فیلترینگ در صورتی که محتوایی نامناسب در وب سایت وجود داشته باشد، کل سایت فیلتر می شود. مشخص است که چنین رویه ای به هیچ وجه صحیح نیست و تنها صفحاتی که دارای محتوای نامناسب هستند باید فیلتر شوند.
فیلترینگ هوشمند هدفش جلوگیری از این اتفاق است. یعنی فرایند فیلترینگ اینترنت طوری هوشمند شود که تنها صفحات غیرمجاز یک سایت مسدود شوند و دیگر صفحات آن سایت که مجاز هستند آسیب نبینند. علاوه بر این برخی محتواهای اینترنت هستند که تنها برای برخی کاربران مضر هستند و برای برخی دیگر مفید نیز واقع می شوند. به عنوان یک فعال رسانه نیاز دارد به رسانه های خارجی، شبکه های ویدیویی و ... دسترسی داشته باشد، در حالی که همین مورد برای یک نوجوان یا یک شهروند عادی غیرضروری است و حتی ممکن است مضر باشد. فیلترینگ هوشمند باعث می شود آن محتوای خاص برای فعال رسانه آزاد باشد و برای شهروند عادی مسدود شود.
با تمام این اوصاف در حال حاضر کشور ما درگیر عملیات فیلترینگ بسیاری از سایت ها می باشد که در این میان برخی از آنها نیز بی دلیل فیلتر شده اند. بطوری که مسئولین مربوطه نیز نظر دارند که این روش بستن سایت ها اصلا مناسب نیست و باعث ایجاد محدودیت شدید برای کاربران شده است. همچنین به نظر مسئولین فیلترینگ باعث افزایش تعداد نصب فیلترشکن ها شده است و در نتیجه آن تمام ایرانی ها از فیلترشکن استفاده می کنند. به نظر می رسد راه اندازی فیلترینگ هوشمند در کشور می تواند این مشکلات را تا حد زیادی کاهش دهد و محدودیت های بی مورد ایجاد شده را رفع کند.